Rok 2014 wiąże się z dwiema niezwykle ważnymi symbolicznymi rocznicami związanymi z tą postacią: 150. rocznicą urodzin (ur. 9 sierpnia 1864 roku w Warszawie) oraz 75. rocznicą śmierci (zmarł 2 stycznia 1939 r. w podłomżyńskim Drozdowie). Jest to, więc szczególna okazja do przypomnienia jego życiorysu, historii pracy politycznej i niewątpliwych zasług.

Wiele jest wątków w biografii Romana Dmowskiego; wśród nich znajdziemy także związki z Ziemią Łomżyńską.

Działalność polityczna

Z wykształcenia był biologiem, absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego.

Od 1889 roku był zaangażowany w działalność organizacji o charakterze niepodległościowym – tajnej trójzaborowej Ligi Polskiej, w której dokonał rozłamu tworząc, opartą na nowym programie, konspiracyjną (i elitarną) Ligę Narodową. Od roku 1897 Liga posiadała jawną reprezentację w postaci Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Mówić możemy w odniesieniu do lat '90 XIX o formującym się obozie politycznym zwanym wszechpolskim (określenie powiązane z programem opartym na stawianiu interesu narodowego ponad interes klasowy, demokratyzmie, obejmowaniu działalnością trzech zaborów) lub narodowo-demokratycznym czy po prostu narodowym (Narodowa Demokracja). Później wykrystalizowało się skrótowe określenie „endecja”. Dmowski stał się jednym z liderów, a z czasem postacią czołową ruchu. Był wpływowym publicystą, redaktorem naczelnym m. in. „Przeglądu Wszechpolskiego” (od 1895 r.). Ze względu na cechy jego prac i zakres poruszanych tematów, uprawnione jest nawet określenie „ideolog”.

W czasie wielkiej fali strajków w latach 1905-1907 występował przeciwko działaniom organizacji socjalistycznych i eskalacji konfliktu. Zwalczał plany wywołania kolejnego powstania zbrojnego. Wybrał się nawet do Tokio (w 1904 r.) by dezawuować poczynania Józefa Piłsudskiego organizującego zakup broni dla potrzeb walki w kraju.

W latach 1907-1909 zasiadał w II i III Dumie rosyjskiej (ówczesny parlament) - został przewodniczącym Koła Polskiego.

Roman Dmowski był politycznym realistą, uznającym doktrynę małych kroków w walce o niepodległość. Przeciwstawiał się polskiej tradycji powstańczej - powstania: Listopadowe i Styczniowe uważał za nierealne w swych zamierzeniach i tragiczne w skutkach. Akcentował – co stanowiło jeden z najistotniejszych elementów jego programu – wewnętrzny rozwój narodu, kształtowanie sprawnej, podmiotowej wspólnoty politycznej.

W polityce międzynarodowej był zwolennikiem sojuszu z Rosją, w którym widział szansę na zjednoczenie ziem polskich pod berłem cara, uzyskanie większych swobód (złagodzenie rosyjskiego ucisku, polonizację administracji i szkolnictwa), a także uzyskanie autonomii dla Królestwa Kongresowego. Taką politykę prowadził początkowo podczas I wojny światowej.

W obliczu rewolucji bolszewickiej oraz klęski państw centralnych – dającej realne szanse na pełną niepodległość - przeprowadził niezwykle sprawną, szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną zakończoną sukcesem podczas konferencji pokojowej w Paryżu. Był prezesem Komitetu Narodowego Polskiego utworzonego w Lozannie w 1917 roku, uznanego przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo władz polskich. 28 czerwca 1919 roku podpisał Traktat Wersalski przywracający Polskę na mapę Europy.

W pierwszych latach II Rzeczypospolitej Roman Dmowski przez krótki okres piastował stanowisko ministra spraw zagranicznych (październik – listopad 1923 r.). Zajmował się głównie pisaniem. W roku 1926 po przewrocie majowym stworzył Obóz Wielkiej Polski, który miał być w jego zamyśle masowym ruchem społecznych, zdolnym do odebrania władzy Piłsudskiemu. Organizacja ta, w dużej mierze skupiająca młodzież, uzyskała znaczne wpływy w społeczeństwie polskim (stan liczebny wynosił ponad 200 tys. członków). W 1933 r. władze sanacyjne Obóz zdelegalizowały.

W późniejszych latach, ze względu na podeszły wiek i stan zdrowia, nie angażował się w działalność polityczną. Z czasem przestał także pisać.

Rola w historii Polski

Spośród wielu politycznych osiągnięć Romana Dmowskiego, z których każde jest warte oddzielnego omówienia, wspomnijmy dwa wybrane. Pierwszym jest działalność dyplomatyczna na konferencji pokojowej w Paryżu. Jest ona uznawana za jego największy sukces. Skupił wokół siebie zdolnych współpracowników i podjął współpracę z wpływowymi osobistościami, by wspomnieć tu chociażby, jednego z najbardziej znanych wówczas Polaków – Jana Ignacego Paderewskiego. Prowadził skuteczną politykę, a jego argumentacja trafiała do czołowych przywódców państw europejskich, których przekonywał do swoich koncepcji (na uwagę zasługują jego erudycyjne i merytoryczne memoranda, przemówienia oraz efektywne negocjacje). Szczególnie istotne są w tym kontekście jego zmagania o kształt zachodniej granicy Polski.

Drugim osiągnięciem Romana Dmowskiego jest znaczenie i rola jego myśli politycznej. W książkach i artykułach, które pisał (często jego publikacje były zredagowanymi zbiorami publikowanych wcześniej tekstów) znajdziemy główne koncepcje polityczne oraz zręby swoistej szkoły politycznego myślenia.

Z badań historyków, jak również artykułów prasowych pisanych w czasach gdy Dmowski żył, wyłania się obraz pisarza politycznego, którego wpływ był bardzo duży. By rolę tę zrozumieć warto zacytować słowa znanego autora książek na temat historii Polski i Europy, wpływowego publicysty przedwojennego - Stanisława Cata-Mackiewicza, który w swojej „Historii Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939”napisał: Przez cały czas istnienia niepodległej Polski Piłsudski decydował o polityce polskiej, nawet z trumny oddziaływał na wydarzenia polityczne. Dmowski społeczeństwo to wychował, kształtował jego poglądy¹. Dodatkowym świadectwem historycznym niech będą także słowa naszego noblisty Czesława Miłosza, który w książce „Prywatne obowiązki” wspominał: W Polsce przed II wojną zwyciężyła ideologia Romana Dmowskiego. Gdyby przeprowadzono ankietę w warszawskich liceach na wiosnę 1939 r., opowiedziałoby się za nią 90 % młodzieży².

Wśród publikacji Romana Dmowskiego znajdziemy „Myśli nowoczesnego Polaka” opublikowane w 1903 roku, składające się z artykułów pisanych w „Przeglądzie Wszechpolskim”, uważane za jedne z najważniejszych prac Dmowskiego. To z tej książki pochodzą słynne, często cytowane słowa: Jestem Polakiem – więc mam obowiązki polskie: są one tym większe i tym silnej się do nich poczuwam, im wyższy przedstawiam typ człowieka³. W 1907 roku ukazała się książka „Niemcy, Rosja i kwestia polska”, która przyniosła Dmowskiemu uznanie w Europie (została przetłumaczona m. in. na język rosyjski i francuski, a nawet fiński). Opisem lat pracy dyplomatycznej i działań na forum międzynarodowym w czasie I wojny światowej i w dobie konferencji pokojowej w Paryżu jest „Polityka Polska i odbudowanie państwa”. Nie sposób też pominąć akcentującej związki polskości z katolicyzmem broszury „Kościół, Naród i Państwo” (szeroko wówczas komentowana wywarła duży wpływ na debatę publiczną i światopogląd obozu narodowo-demokratycznego oraz młodego pokolenia Polaków). W „Przewrocie” Dmowski z kolei przeanalizował kryzys ekonomiczny jakiego doświadczył ówczesny świat.

Roman Dmowski napisał także dwie powieści: „Dziedzictwo” oraz „W połowie drogi” (ukazały się pod pseudonimem Kazimierz Wybranowski). Nie są to książki utrzymane w epickiej narracji, lecz bardziej literackie traktaty polityczne.

Związki z Ziemią Łomżyńską

Romana Dmowskiego możemy z całą pewnością uznać za człowieka związanego z Ziemią Łomżyńską. Był on bardzo dobrym przyjacielem rodziny Lutosławskich – właścicieli majątku w Drozdowie. Kontakty z Lutosławskimi miały swój początek w Krakowie, gdzie Dmowski spotkał małżeństwo Sofii oraz Wincentego Lutosławskich⁴. Zaprzyjaźnił się z prowadzącym wykłady na Uniwersytecie Jagiellońskim filozofem oraz jego pochodzącą z Hiszpanii żoną – poetką i pisarką, stając się częstym gościem ich salonu – modnej wtedy formy życia towarzyskiego i kulturalnego zarazem.

Bracia Lutosławscy: Wincenty, Józef, Marian oraz Kazimierz byli zaangażowani w działalność obozu politycznego Romana Dmowskiego. Należeli do Ligi Narodowej, co każe ich zaliczyć do grona czołowych działaczy, albowiem Liga była tajnym i elitarnym przywództwem ruchu narodowo-demokratycznego (istniała nawet w warunkach niepodległej Polski do roku 1928). Józef Lutosławski był redaktorem „Myśli Polskiej”, Wincenty organizatorem struktur w Wielkopolsce, zaś ksiądz Kazimierz Lutosławski (współtwórca polskiego harcerstwa) był jednym z najbardziej znaczących posłów Sejmu Ustawodawczego i Sejmu I kadencji, głównym twórcą preambuły do Konstytucji Marcowej 1921 r. (Roman Dmowski po jego śmierci na łamach „Myśli Narodowej” napisał: Ks. Lutosławski! Nie ma chyba człowieka w kraju, który by o nim nie wiedział ⁵).

Ogólnie rzecz biorąc dwa pokolenia rodziny Lutosławskich żyjące w I połowie XX wieku były związane z kręgami endecji. Widać to nawet w decyzjach matrymonialnych córek Wincentego i Sofii Lutosławskich: Maria wyszła za mąż za wydawcę „Gazety Warszawskiej” (pismo związane z Narodową Demokracją) - Mieczysława Niklewicza, Izabela - za działacza obozu narodowo-demokratycznego płk Romualda Wolikowskiego, zaś Halina poślubiła Czesława Meissnera – lekarza, narodowego demokratę z Poznania, posła na sejm. Dmowski trzymał do chrztu dzieci sióstr Lutosławskich: Krystynę i Ryszarda Niklewiczów oraz Zofię Meissner. W Drozdowie po raz pierwszy pojawił się właśnie na chrzcie Krystyny w roku 1911. Odwiedził Drozdowo również w roku 1920. Obecny był także na pogrzebie ks. Kazimierza Lutosławskiego w roku 1924⁶.

Historię tych kontaktów, rys osobowościowy Dmowskiego i niezwykle cenne wspomnienia, znaleźć możemy w książce Izabeli Wolikowskiej „Roman Dmowski. Człowiek, Polak, Przyjaciel” (Muzeum Przyrody w Drozdowie było współwydawcą książki – II wydania w 2007 roku). Wspomnienia związane z Romanem Dmowskim napisała również Maria Niklewicz pt. „Pan Roman. Wspomnienia o Romanie Dmowskim” (czekały one na publikację w formie książkowej do roku 2001).

Narodowa Demokracja była obozem politycznym o znaczącej pozycji na Ziemi Łomżyńskiej. Świadczą o tym chociażby wyniki wyborów do sejmu z lat: 1922 i 1930 w okręgu łomżyńskim (ówczesne okręgi wyborcze nr 4 i 7)⁷. W roku 1922 blok wyborczy „Chrześcijańska Jedność Narodu” w skład którego wchodził Związek Ludowo-Narodowy (pod taką nazwą endecja startowała w wyborach) zdobył 56,5 % głosów ważnych⁸. Wówczas na posła wybrano m. in. księdza Kazimierza Lutosławskiego, znanego działacza społecznego i etnografa Adama Chętnika oraz adwokata Adama Mieczkowskiego. W wyborach 1930 roku Stronnictwo Narodowe (taką nazwę przyjęła endecja) zdobyło 59,9 % głosów, co poza okręgami wyborczymi w Wielkopolsce, stanowiło jeden z najlepszych wyników w kraju (posłem został wtedy m. in. działacz Ligi Narodowej Witold Staniszkis)⁹. Z Ziemią Łomżyńską związanych było także wielu wybitnych działaczy i sympatyków endecji, by wspomnieć – oprócz wymienionych powyżej: braci Lutosławskich, Adama Chętnika, Adam Mieczkowskiego i Witolda Staniszkisa – chociażby: Bohdana Winiarskiego – profesora prawa międzynarodowego, współpracownika Romana Dmowskiego, prezesa Trybunału Międzynarodowego w Hadze, posła; Jana Harusewicza – urodzonego w Łomży absolwenta łomżyńskiego Gimnazjum Klasycznego, członka Komitetu Narodowego Polskiego, posła czy dr Jana Załuskę – lekarza, posła na sejm, zajmującego wysokie stanowiska w Związku Ludowo-Narodowym.

W roku 1934, w związku z pogarszającym się stanem zdrowia, Roman Dmowski zamieszkał z rodziną Niklewiczów w Warszawie (wcześniej, w latach 1922-1934 mieszkał we własnym majątku w Chludowie). Dmowski stał się wręcz członkiem rodziny Lutosławskich (sam nigdy się nie ożenił, poświęcając się nade wszystko działalności politycznej). Ostatni okres swojego życia: od 18 czerwca 1938 r. do 2 stycznia 1939 r. spędził w drozdowskim dworze pod opieką Niklewiczów¹⁰. Tu odwiedzali go m. in. proboszcz parafii w Drozdowie - ks. Antoni Mielnicki, ks. prałat Piotr Krysiak, jak również biskup łomżyński Stanisław Kostka Łukomski, którego Dmowski znał z wcześniejszego okresu działalności Narodowej Demokracji¹¹.

Roman Dmowski zmarł w nocy 2 stycznia 1939 r. 4 stycznia z Drozdowa do Łomży odprowadzono kondukt pogrzebowy.

Pogrzeb Dmowskiego w Warszawie na Cmentarzu Bródnowskim, w którym udział wzięły ogromne tłumy, był wielką manifestacją uczuć patriotycznych. Prasa w Polsce (i nie tylko – artykuł podkreślający zasługi Dmowskiego ukazał się m. in. w watykańskim „L'Osservatore Romano”) pełna była artykułów poświęconych Dmowskiemu (także tytuły prasowe przeciwne endecji – jak np. związany z Polską Partią Socjalistyczną „Robotnik” - podkreśliły zasługi Dmowskiego na konferencji pokojowej w Paryżu).

Drozdowskie Muzeum

22 października 2000 roku w Drozdowie odsłonięto tablicę poświęconą pamięci Romana Dmowskiego (znajduje się na wschodniej ścianie dworu Lutosławskich - siedziby Muzeum). Co roku przy niej odbywają się powiatowe obchody Święta Niepodległości, zaś w rocznicę śmierci Romana Dmowskiego składane są kwiaty.

Muzeum prezentuje pamiątki związane z postacią Dmowskiego: fotografie, książki jego autorstwa w wydaniach przedwojennych oraz zabytek wyjątkowy – maskę pośmiertną Romana Dmowskiego (odlew do niej pobrali: Jan Wleciał - artysta zajmujący się renowacją łomżyńskiej katedry oraz Maria Wiktoria Niklewicz - późniejsza siostra Maria Klaudia¹²). Pamiątki te można zobaczyć wybierając się do drozdowskiego Muzeum – stanowią one elementy stałej wystawy „Salon dworski”.

Muzeum Przyrody w Drozdowie wydało również książkę autorstwa Aliny Schramm pt. „Roman Dmowski w Drozdowie” (dotychczas ukazały się dwa wydania). W ramach zajęć edukacyjnych prowadzone są także lekcje dla młodzieży zatytułowane „Roman Dmowski – Wersal – Drozdowo”.

 Prezentowana jest również wystawa „Roman Dmowski na konferencji pokojowej w Paryżu”.

Tomasz Szymański (Muzeum Przyrody w Drozdowie)

____________________________________________________________________________________

Przypisy:

1 Stanisław Cat-Mackiewicz Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939, Kraków 2012, s. 47.

2 Czesław Miłosz Prywatne obowiązki, Olsztyn 1990, s. 68.

3 Roman Dmowski Myśli nowoczesnego Polaka, Wrocław 2002, s. 20.

4 Alina Schramm Roman Dmowski w Drozdowie, Drozdowo 2005, s. 10.

5 Roman Dmowski O Księdzu Kazimierzu [w:] Myśl Narodowa T. 1: 1939, nr 10, s. 139, cyt. podaję za: Marek Mucha Działalność harcerska ks. Kazimierza Lutosławskiego, Warszawa 1998, s. 8.

6 Alina Schramm Roman Dmowski w Drozdowie, op. cit. s. 15-16.

7 Przez określenie „okręg łomżyński” rozumiem, za Henrykiem Majeckim: „ (...) zachodnie powiaty ówczesnego województwa białostockiego: łomżyński, kolneński, ostrołęcki, ostrowski, szczuczyński i wysokomazowiecki (…) W strukturze ZLN, a następnie SN, wymienione powiaty tworzyły wspólną jednostkę administracyjną – okręg” (w: Henryk Majecki Obóz narodowy w okręgu łomżyńskim w latach 1918-1928, [w:] Studia Łomżyńskie t. II, red. Adam Dobroński, Warszawa 1989, s. 95). Jeżeli chodzi o administrację wyborczą, obszar ten pokrywał się z okręgami wyborczymi nr 4 i 7.

8 Ibidem, s. 100.

9 Henryk Majecki Obóz narodowy w Łomżyńskiem w latach 1928-1939, [w:] Studia Łomżyńskie t. III, red. Michał Gnatowski, Warszawa 1991, s. 38.

10 Alina Schramm Roman Dmowski w Drozdowie, op. cit., s. 21.

11 Ibidem, s. 23.

12 Ibidem, s. 24.