Burzliwa i bogata historia naszego regionu (dawnego północno-wschodniego Mazowsza) miała znaczący wpływ na ukształtowanie się grupy etnograficznej Kurpiów i ich kultury. Elementy tej kultury niosły do Puszczy kolejne fale osadnicze z Mazowsza, Mazur i Podlasia, które na terenach nadnarwiańskich zlały się w jeden charakterystyczny, znany do dziś obraz. Los sprawił, iż część tego wszystkiego możemy podziwiać i doświadczyć na obszarze powiatu łomżyńskiego.

W XIV i XV wieku ziemia łomżyńska miała charakter puszczański, był to obszar pokryty terenami leśnymi, poprzecinany licznymi dopływami rzecznymi, o glebie raczej mało urodzajnej przechodzącej często w bagna i torfowiska, na których pierwsi osadnicy wznosili swe zabudowania i zakładali pola uprawne.

Uformowana w ten sposób sieć osadnicza nie była jednak jednolita. Na ziemiach należących do księcia Janusza I i do dużych dóbr pańskich wsie były rzadziej rozmieszczane i już od początku były duże. Zakładane jednorazowo, otrzymywały duży areał gruntów, dzielony od razu dla większej liczby osadzanych chłopów (kmieci i zarodników). Jednakże pozostałe wsi na tym obszarze były niewielkimi osadami.

Wznoszone nowe gospodarstwa tworzyły razem mniej lub bardziej luźną i bezładną osadę potomków pierwszego osadnika – drobnego rycerza mazowieckiego. Doprowadziło to do tego, że nawet część wsi zamożniejszej szlachty, posiadającej dużo ziemi, zmieniała się w rodowe wsie drobnoszlacheckie, np. Czartoria, Kobylin, Wykowo.
Z chwilą kończenia się procesu formowania sieci osadniczej pełnię praw miejskich otrzymały miasta ówczesnego powiatu łomżyńskiego (ziemskiego i grodzkiego): Łomża (1418), Nowogród (1434) oraz Wizna (1435).

Po włączeniu Mazowsza do Korony (1526) Łomża stała się miastem królewskim, jednym z największych w XVI w. – na jaki przypada rozkwit miasta – ośrodków handlowo-rzemieślniczych Mazowsza; stała się centrum administracyjno-sądowym ziemi; była także siedzibą starosty królewskiego. Do starostwa łomżyńskiego należało 16 wsi i 4 miasta (Łomża, Nowogród, Zambrów i Kolno), kilka jezior. Ten widoczny rozkwit gospodarczy i demograficzny związany przede wszystkim z okresem panowania dwóch ostatnich Jagiellonów, którzy obdarzyli miasto wieloma przywilejami, zawdzięczała Łomża niezwykle dogodnemu położeniu na szlakach handlowych międzynarodowych i lokalnych zarówno lądowych, jak i wodnych.

Stałe osadnictwo na tym obszarze pojawiło się jednak na przełomie XVI i XVII wieku. Było to wynikiem ogromnego zniszczenia kraju po „potopie” szwedzkim, zarazy, epidemii, upadku gospodarki folwarcznej i w związku z tym wzrastającego ucisku pańszczyźnianego.

Ludność chłopska masowo osiedlająca się tu uzyskiwała status ludzi wolnych, podległych tylko królowi. Jako jedyni z grupy chłopskiej w Rzeczpospolitej mieli prawo posiadać broń, co w przyszłości zaowocowało świetnymi umiejętnościami strzeleckimi wykorzystywanymi w bojach z każdym najeźdźcą. Część osadników na tych terenach przybyła z Litwy i Podlasia, było również trochę Rusinów. Większość jednak osadników stanowiło drobne rycerstwo mazowieckie, przybyłe głównie z ziemi ciechanowskiej oraz z zachodniego Mazowsza. Nie brakowało też przybyszów z ziemi różańskiej, zakroczymskiej, wyszogrodzkiej i płockiej, a nawet ziemi gostyńskiej.

Ważnym momentem w procesie tworzenia się tu osadnictwa była gospodarka, jednak zdecydowanie odróżniała się od ościennej społeczności. Ze względu na słabą urodzajność tutejszych gleb rolnictwo było raczej mało rozwinięte, stąd istniała konieczność znalezienia dodatkowego sposobu na życie. Sąsiedztwo lasu sprawiło, że zajęto się bartnictwem, myślistwem, rybołówstwem, stolarstwem oraz wydobywaniem i obróbką bursztynu. Konieczności handlowe zmuszały do solidności wykonania a obcowanie z naturą i przyrodą wyrabiało poczucie estetyki i wrażliwość na piękno. To wszystko przekładało się na niepowtarzalne walory artystyczne wytwórczości naszego regionu. Pięknie zdobione chaty – dekorowane szczyty stojące zawsze frontem do drogi, drzwi wejściowe do chaty czy umieszczanie pięknie zdobionych nadokienników czy śparogów na dachach – budziły zachwyt i zapraszały do środka wszystkich gości. Sprzęty domowe również posiadały stosowne zdobienia snycerskie czy rzeźbienia. Zaś ze stolarstwem wiąże się rzeźba ludowa i charakterystyczne do dziś, przydrożne kapliczki z figurami świętych. Najbardziej jednak znamienne dla twórczości Kurpiów, kultywowane zresztą do czasów nam współczesnych, są wytwory związane z obrzędowością. Dotyczy to zarówno wycinanek, haftów, kierców, bukietów zdobiących dom w okresie świat, tańców, pieśni, specyficznej muzyki jak i wypieków, pisanek i palm wielkanocnych, których rozmach i uroda słynną na całą Polskę.

Ziemia łomżyńska istniejąca od XIV wieku do rozbiorów, leżała w północno-wschodniej części Mazowsza, nad środkowym biegiem Narwi. Granice te nie były wprawdzie granicami naturalnymi, wytyczonymi przez ukształtowanie terenu, ale mimo to wykazały znaczną stałość. Granica północna, stanowiąca część granicy państwowej mazowiecko-krzyżackiej, ustalonej w roku 1343, wytyczona została wówczas przeważnie w terenach puszczańskich, niezamieszkałych. Przetrwała ona do wieku XX jako granica państwowa polsko-pruska (niemiecka).

Po upadku Rzeczpospolitej do 1807 r. Łomża wraz z północno-wschodnim Mazowszem znalazła się pod zaborem pruskim. W skład utworzonej prowincji – zwanej Prusy Nowowschodnie – weszły ziemie między Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem. W tym czasie Łomża jest siedzibą władz powiatowych, w departamencie białostockim.

Zgodnie z dekretem z dnia 7 lipca 1945 roku powiat łomżyński włączono z województwa warszawskiego i przyłączono do województwa białostockiego. Faktycznie powiat łomżyński wchodził w skład województwa białostockiego do momentu wyzwolenia. Powierzchnia ówczesnego powiatu wynosiła w 1948 roku 23.201 km². W 1954 roku z powiatu łomżyńskiego wydzielił się powiat zambrowski, a w skład powiatu łomżyńskiego występowały wówczas 22 jednostki administracyjne, w tym 19 gromad (Bożejewo Stare, Burzyn, Drozdowo, Górki Sypniewo, Jedwabne, Jeziorko, Kanarzyce, Kupiski Starem Łoje Awissa, Miastkowo, Nowogród, Piątnica Poduchowna, Podgórz, Przytuły, Rogienice Wielkie, Romany, Szczepankowo, Śniadowo, Wizna) i 3 miasta (Nowogród, Jedwabne i Łomża).

W końcu 1972 roku, w związku z podziałem dwustopniowym kraju na województwa i gminy, powiat łomżyński, podobnie jak wszystkie inne powiaty, przestał istnieć. Reaktywowany w 1999 roku powiat łomżyński swoim zasięgiem obejmuje obecnie 9 gmin, w tym 2 miejsko-wiejskie (Nowogród, Jedwabne) i 7 gmin wiejskich (Łomża, Piątnica, Miastkowo, Śniadowo, Wizna, Przytuły, Zbójna) i administracyjnie należy do województwa podlaskiego.

Opracowano na podstawie:
1. Jemielity W., Podziały administracyjne powiatów łomżyńskiego i zambrowskiego w latach 1919 – 1990, [w:] Studia Łomżyńskie, praca zbiorowa pod red. M. Natowskiego, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, tom IV, PWN, Warszawa 1993
2. Lörniczy G., Kurpiowska Puszcza Zielona w obiektywie, Łomża 2000
3. Militarna Łomża. Kompendium, Klub Garnizonowy Łomża, Klub „FORT”, praca zbiorowa członków Klubu „FORT”, Wydawca ZHP Hufiec Ziemi Łomżyńskiej, Drużyna Weteranów – Harcerzy Ziemi Łomżyńskiej, Łomża 2003
4. Powiat Łomżyński, folder promocyjny, Starostwo Powiatowe w Łomży, Łomża 2002
5. Wiśniewski J., Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i XV wieku, [w:] Studia Łomżyńskie, praca zbiorowa pod red. J. Babicza, t. 1., PWN, Warszawa 1989
6. www.polska.pl
7. www.lomza.friko.pl