W połowie XVII wieku nastąpił w Polsce upadek miast z powodu regresu gospodarczego, klęsk żywiołowych, samowoli możnowładców i wreszcie wskutek najazdu szwedzkiego. W tym okresie pozostało zaledwie 10% zaludnienia w porównaniu z wiekiem XVI. W drugiej połowie XVIII wieku ziemia łomżyńska zaczęła się podnosić z upadku. W związku z rozwojem miast zwiększyła się też liczba mieszkańców. W 1904 roku w Łomży było już prawie 25 tys. osób, w tym 45-50% stanowiła ludność żydowska. W latach 1867-1909 Łomża (jako stolica guberni łomżyńskiej) powiększyła liczbę mieszkańców cywilnych o ponad 160%.

W 1915 roku po przełamaniu frontu przez Niemców wycofujące się wojska carskie ewakuowały urzędy i ludność cywilna w głąb Rosjo. Wywieziono wówczas około 83 tys. osób z guberni łomżyńskiej (24% ludności). Według powszechnego spisu ludności z 1915 roku Łomża liczyła ponad 16 tys. mieszkańców i prawie 2 tys. osób przebywało na terenie miasta czasowo. Według danych spisu powszechnego z 1921 roku łomża liczyła już ponad 22 tys. osób. W 1939 roku na ogólną liczbę ludności 27.854, 63,69% stanowiły osoby wyzwania katolickiego i 34,8% wyzwania mojżeszowego. Pozostałą część stanowili osoby wyzwania prawosławnego, ewangelickiego i innych wyznań.

W całym dwudziestoletnim okresie powojennym wielkość obszaru i stan ludności powiatu łomżyńskiego uległ permanentnym zmianom na skutek ruchu naturalnego ludności, migracji oraz zmian podziału administracyjnego, którego dokonano tuż po II wojnie światowej. Porównując wielkość obszaru i stan ludności powiatu z obszarem i ze stanem ludności okresu międzywojennego, obszar powiatu zmniejszył się o 1404,4 km², co stanowi 112,9% powierzchni z 19623 roku, z kolei stan ludności zmniejszył się obszarze 88.328 osób, co stanowi 124,3% stanu ludności z 1962 roku. W 1939 roku, kiedy powiat Łomżyński wchodził w skład województwa warszawskiego, stanowił on zgodnie z danymi statystycznymi z 1931 roku 8,4% powierzchni oraz 6,8% ogólnej liczby mieszkańców województwa warszawskiego. W strukturze administracyjnej województwa warszawskiego powiat Łomżyński zajmował pod względem powierzchni pierwsze miejsce oraz pod względem liczby mieszkańców trzecie miejsce wśród ogółu powiatów województwa.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Barwijuk, H. Marecki, Zarys gospodarczy powiatu łomżyńskiego, Wydawnictwo Lubelskie, Warszawa – Białystok 1965, s. 56, Powiat Łomżyński. Podstawowe informacje – bilans otwarcia, Łomża, styczeń 1999, s. 2-3 oraz Ludność w województwie podlaskim w 2005 roku, Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2006, tab. 1., s. 5., Bank Danych Lokalnych www.stat.gov.pl

Z przytoczonych danych wynika, że w latach 1948 – 1962 powierzchnia powiatu łomżyńskiego zmniejszyła się o 970,4 km², co stanowi 77,4% jego powierzchni w 1962 roku. Natomiast ludność zmniejszyła się w okresie od 1946-1962 o 34,6 tys. osób, co stanowiło 43,4% liczby mieszkańców z końca 1962 roku.

Rok 1975 był ważnym rokiem w kształtowaniu się administracji publicznej. Wówczas to na skutek reformy administracyjnej oraz likwidacji powiatów i niektórych gmin ukształtował się nowy podział na jednostki administracyjne. W 1998 r. miała miejsce kolejna reforma administracyjna. Ustawa z dnia 28 VII wprowadziła trójstopniowy podział terytorialny państwa. Z dniem 1 stycznia 1999 r. utworzono 16 nowych województw oraz przywrócono powiaty, w tym łomżyński.

W stosunku do stanu sprzed 1975 roku obecne terytorium powiatu łomżyńskiego, utworzone w wyniku reformy administracyjnej z dniem 1 stycznia 1999 roku, jest większe o gminę Zbójna (dawny powiat Kolno) oraz część gminy Gać (dawny powiat Zambrów), nie obejmuje jednak miasta Łomży.

Liczba ludności powiatu łomżyńskiego na koniec 2010 roku wynosiła ogółem 51.054 osób, gdzie ludność z obszarów wiejskich stanowi ok. 92% ludności powiatu.

Największy odsetek ludności w powiecie jest w następujących gminach: gm. Piątnica (20,99% ludności powiatu), gm. Łomża (20,08% ludności powiatu), gm. Śniadowo (10,97% ludności powiatu).

Zgodnie z danymi statystycznymi przeciętna gęstość zaludnienia powiatu łomżyńskiego w wynosiła w 1946 roku 51 osób na 1 km², w 1962 roku – 64 osoby na 1 km², z kolei na koniec 2005 roku tylko 38 osób na 1 km². Przed reformą administracyjną z 1975 roku powiat łomżyński zajmował pierwsze miejsce wśród ogółu powiatów ówczesnego województwa białostockiego.

Kolejnym aspektem demograficznym wywierającym istotny wpływ na przebieg procesów gospodarczych jest struktura ludności. Liczba osób w wieku produkcyjnym daje najogólniejsza orientację o zasobach siły roboczej.

Źródło: www.stat.gov.pl/ Bank Danych Lokalnych

Struktura wieku w przekroju gminnym również nie tworzy jednolitego obrazu.

1.      W grupie osób w wieku przedprodukcyjnym najniższa proporcja w stosunku do ogółu ludności gminy wynosi 19,73% w gminie Łomża, najwyższa – 24,28% w gminie Miastkowo.

2.      W grupie osób w wieku produkcyjnym najniższa proporcja wynosi 58,61% w gminie Wizna, najwyższa – 62,64% w gminie Przytuły.

3.      W grupie osób w wieku poprodukcyjnym najniższa proporcja wynosi 16,02%                        w gminie Piątnica, najwyższa – 20,84 % w gminie Wizna.

Strukturze wieku poszczególnych gmin można przypisać określone kwalifikacje typologiczne. Wysoki odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym i równocześnie niski w wieku poprodukcyjnym są symptomem zjawiska „młodości” ludności zamieszkującej daną gminą. Niski procent ludności w wieku przedprodukcyjnym i równocześnie wysoki w wieku poprodukcyjnym są symptomem „starości” ludności zamieszkującej określone gminy.

Do gmin o wyraźnym symptomach „starości” demograficznej należy zaliczyć gminę Wizna. Z kolei do gmin o symptomach „młodości” demograficznej można zaliczyć gminę Miastkowo, gminę Łomżę i gminę Piątnica.

Największy udział w potencjalnych zasobach siły roboczej powiatu łomżyńskiego posiadają gminy: Jedwabne, Przytuły, Łomża i Nowogród. W bardzo dobrej sytuacji w strukturze wieku jest miasto na prawach powiatu: Łomża, o czym świadczy, że miasto jest dużą aglomeracją miejską, jedną z trzech największych w województwie podlaskim. Większa atrakcyjność Łomży sprawia, że jest tu stosunkowo duży napływ ludności wiejskiej, nie licząc wiejskiej młodzieży uczącej się w szkolnictwie ogólnym, specjalistycznym czy wyższym.

Ważnym zjawiskiem w dziejach Polski i powiatu łomżyńskiego są ruchy migracyjne. W przeszłości był to zarówno napływ obcej narodowościowo ludności na ziemie polskie i emigracja Polaków do innych krajów, jak i przemieszczanie się ludności w obrębie państwa polskiego, z różnym nasileniem tych wędrówek w różnych okresach. Poruszony problem ma również inny aspekt. Migracje ludności wpływają na wielkość zasobów siły roboczej i ich strukturę w powiecie łomżyńskim. Wpływają one również na dynamikę wzrostu ludności.

Ogólnie rzecz biorąc migracje ludności obejmują następujące kierunki rozpatrywanych z punktu widzenia powiatu:
- ze wsi do wsi w granicach powiatu oraz poza jego granice
- ze wsi do wsi w granicach jednej gminy oraz poza jej granice
- ze wsi do miasta w granicach powiatu oraz poza jego granice
- z miasta do wsi w granicach powiatu oraz poza jego granice
- z powiatu do innych powiatów województwa podlaskiego lub poza jego granice
- z obszaru powiatu łomżyńskiego za granicę
- z zagranicy do powiatu łomżyńskiego.
Spośród wymienionych możliwych kierunków migracji w powiecie ruch ze wsi do wsi, z miasta do wsi, z większego miasta do miast mniejszych, spoza granic kraju do powiatu występują rzadko. Natomiast migracje w kierunku powiat łomżyński - zagranica stanowią z gospodarczego i społecznego punktu widzenia znacznie poważniejszy problem.

Zagwarantowanie polskim obywatelom pełnego dostępu do krajowych rynków pracy państw członkowskich na równi z innymi obywatelami Unii, oznacza coraz powszechniejsze we współczesnych ruchach migracyjnych, migracje międzynarodowe, przede wszystkim osób dobrze wykształconych, ludzi młodych, przedsiębiorczych i nie bojących się ryzyka.

Opracowano na podstawie:

1. Babińska E., Osadnictwo wiejskie na prawie chełmińskim na północno-wschodnim Mazowszu do 1526 roku (ziemie łomżyńska i wiska), [w:] Studia Łomżyńskie, praca zbiorowa pod red. M. Natowskiego, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, tom IV, PWN, Warszawa 1993
2. Białobrzeski H., Społeczeństwo Łomży, Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża 1978
3. Jemielity W., Podziały administracyjne powiatów łomżyńskiego i zambrowskiego w latach 1919 – 1990, [w:] Studia Łomżyńskie, praca zbiorowa pod red. M. Natowskiego, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, tom IV, PWN, Warszawa 1993
4. Przewodnik Łomżyński 5, Starostwo Powiatowe w Łomży, Łomża 2004
5. Wiśniewski J., Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i XV wieku, [w:] Studia Łomżyńskie, praca zbiorowa pod red. J. Babicza, t. 1., PWN, Warszawa 1989
6. Bank Danych Lokalnych na www.stat.goc.pl
7. Biuletyny Informacyjne Powiatowego Urzędu Pracy w Łomży z lat 2000-2011